Porozmawiajmy: o wachlarzach, cz.1

To zdumiewające i dziwne, jak drobny przedmiot, który na ogół zaliczany do akcesoriów damskiej mody, spełniał wielorakie funkcje w ciągu swojej historii, liczącej już tysiące lat.

Historia wachlarza, wydawałoby się, zupełnie zbędnego przedmiotu, obfituje w niezwykle ciekawe aspekty z punktu widzenia m.in. historii sztuki, jak i historii obyczajów.

Na początku zajmijmy się pojęciem wachlarza. Wg Wielkiej Ilustrowanej Encyklopedii Powszechnej – Wydawnictwo Gutenberga z 1932 roku: „WACHLARZ, od dawnych czasów używany do chłodzenia twarzy, ochrony przed słońcem i owadami, składa się w swej najprostszej postaci z trzonka i umocowanego na nim liścia, kawałka papieru lub materii. Znane są również z piór. W XVII w. pojawiają się wachlarze składane, na wzór staro-japońskich HI-OGI, składające się z wąskich płytek, obracających się jednym końcem dookoła wspólnej osi, a z drugiej związanych przeciągniętą przez nie tasiemką jedwabną. Odmianą ich są wachlarze, zrobione z kawałka papieru, pergaminu itp. rozciągnięte na wąskich deseczkach, nieraz malowane przez wybitnych malarzy”.

Znacznie wdzięczniejszą, a nawet trafniejszą definicję wachlarza stworzył, moim zdaniem, Łukasz GOŁĘBIOWSKI w swojej książce zatytułowanej: „UBIORY W POLSCE OD NAJDAWNIEJSZYCH CZASÓW DO CHWIL OBECNYCH SPOSOBEM DYCYONARZA UŁOŻONE I OPISANE” z 1861 roku – wg niego wachlarz jest to: „damskie narzędzie do robienia sobie chłodu powiewając nim. Damy bez wachlarza nie pokazywały się na przechadzce lub jadąc, a nawet w domach. Zasłaniały się nim od słońca, chłodziły, osobliwie kiedy tańcem lub przechadzką były zmordowane”. Anglicy z kolei uważaj wachlarz za: „lekki instrument ręczny, poruszający powietrze i służący do chłodzenia, odpędzania owadów i rozniecania ognia” (ENCYKLOPEDIA BRYTANNICA).

W historii wielu cywilizacji wachlarz odegrał istotną rolę jako atrybut władzy. Pełnił zarazem funkcje praktyczne, reprezentacyjne, a nawet obrzędowe i religijne.

Będąc w zasadzie wytworem rzemiosła, często osiągał wysoki poziom artystyczny, wyrażający się w jego dekoracji. Zdobnictwo wachlarzy to odrębny, bogaty temat, obejmujący różnorodne techniki malarskie, stolarskie, hafciarskie, jubilerskie itd.

Zajmijmy się teraz typami wachlarzy. Zasadniczo, dzielimy je na trzy podstawowe grupy:
I. EKRAN
II. OGANIACZKA
III. SKŁADANY:
a) BRISÉ
b) PLISOWANY

Najczęściej mamy do czynienia z wachlarzami składanymi – dotyczy to zarówno zbiorów muzealnych, jak i kolekcjonerskich.

Na rys. nr 1 – wg opracowania ANNY PAWLUS, przedstawiamy schematy wszystkich wymienianych typów wachlarzy. Z kolei, rys. nr 2 prezentuje budowę wachlarza składanego, z uwzględnieniem nazewnictwa jego poszczególnych części, co będzie przydatne przy omawianiu historii wachlarza i jego dekoracji.

Zacznijmy zatem od historii wachlarza. Pierwotna jego forma wywodzi się z natury, gdyż naturalnym pierwszym wachlarzem był po prostu duży liść, którym, mniej lub więcej skutecznie, prehistoryczny człowiek odganiał się od owadów, lub chłodził jego powiewem w czasie upału. Stopniowo, łączono kilka liści, bądź splatano w jedną całość. Najlepiej nadawały się do tego celu liście palm, lotosu czy bananowca. Takie prymitywne wachlarze są wytwarzane do dzisiaj przez ludność krajów tropikalnych, do własnego użytku, bądź jako wyrób pamiątkarski, na sprzedaż, dla turystów.

Przez bliżej nieokreślony czas, chociaż liczony w tysiącleciach, dominującymi typami wachlarza były EKRAN i OGANIACZKA.

Typ I, czyli EKRAN, przybierał różne formy – począwszy od liścia, serca, koła, lub jego części, prostokąta, gwiazdy, chorągiewki itd.

Wykonywany był z różnorodnych materiałów naturalnych, lub przetworzonych, takich jak słoma, bambus, drewno, papier, skóra, tkaniny czy pióra. Występował w barwach naturalnych, gdzie dekorację stanowiła, wynikająca ze sposobu wytwarzania, plecionka, bądź był barwiony, uzupełniany wstawkami z innych materiałów (np. miki), haftowany paciorkami, malowany w różnego rodzaju wzory itd. Z takimi wachlarzami mamy do czynienia w Azji (w szczególności w Indiach), w Afryce i w Południowej Ameryce (sztuka prekolumbijska).

Jedną z najstarszych form wachlarza tego typu jest CHORĄGIEWKA, występująca w kulturze asyryjskiej, egipskiej, koptyjskiej i hinduskiej (buddyjskiej), oraz arabskiej (Północna Afryka).

Ciekawostkę stanowi okoliczność, że do formy chorągiewki powrócono w epoce włoskiego renesansu.

Typ II, czyli OGANIACZKA, stanowił najprostszą formę wachlarza i był najbardziej skuteczny w walce z natrętnymi owadami. Do jego wyrobu używano włosia z ogonów końskich i bydlęcych, różnego rodzaju traw i ptasich piór (szczególnie pawich). Pawie pióra były bardzo często stosowane do wachlarzy, którym w Indiach i na Bliskim Wschodzie nadawano charakter symboliczny. Miało to związek z religią (w Indiach paw jest traktowany jako ptak święty), władzą, kultem bogactwa i płodności. Tworzono z nich ceremonialne wachlarze wielkich rozmiarów, oraz małe wachlarzyki do codziennego, osobistego użytku.

Część ozdobną OGANIACZKI stanowił z reguły uchwyt, wykonany z drogocennych materiałów, takich jak: kość słoniowa, drewno sandałowe, róg a nawet metale szlachetne – srebro i złoto. Uchwyty takie były często rzeźbione i dodatkowo dekorowane inkrustacjami z metalu, masy perłowej i kamieni ozdobnych. W czasach historycznych wachlarze pierwszych dwóch typów przechodziły przez różne etapy rozwoju, co miało związek z miejscem ich występowania. Oganiaczki ceremonialne były noszone przez, specjalnie do tej funkcji przeznaczonych, niewolników i stanowiły jeden z atrybutów władzy.

EGIPT

Już około 3000 lat p.n.e. wytwarzano w Egipcie wachlarze wzorowane na wachlarzach ludów kontynentu afrykańskiego. Egipcjanki z tego okresu używały dużych wachlarzy z liści lub piór, osadzonych na długich uchwytach (1,5 do około 2 m długości). Technologia wytwarzania wachlarzy była w Egipcie postawiona bardzo wysoko; także poziom artystyczny (jak całego rękodzieła egipskiego) był znakomity. Na przestrzeni całej historii starożytnego Egiptu notujemy różne style i mody, odnoszące się również do wachlarzy. Np. w Średnim Państwie (2264 – 1785 p.n.e.) panowała moda na wachlarze półkoliste z piór strusich, osadzone na uchwycie długości około 50 cm, zgiętym pod kątem prostym u nasady pióropusza. Wytworzył się również ceremoniał, dotyczący wachlarza, jako oznaki władzy. Stanowisko „trzymającego wachlarz” było wysoko notowane w hierarchii państwowej (m.in. nagradzano nim bohatera wygranej bitwy). O urodzie egipskich wachlarzy świadczą, znajdujące się w kairskim muzeum zabytki z grobowca TUTANHAMONA (XIV w. p.n.e.), tj. dwa uchwyty wachlarzy: jeden z kości słoniowej, ozdobionej lapis-lamli, drugi ze złota rzeźbionego m.in. w ornament przedstawiający skarabeusze (święte żuki Egipcjan).

STAROŻYTNY BLISKI WSCHÓD

Tereny te zdominował wachlarz II typu, czyli OGANIACZKA, czego dowodem są liczne zabytki w postaci reliefów, przedstawiających życie dworu królewskiego (ASYRIA). Wyobrażone na nich OGANIACZKI występują w różnych rozmiarach (w zależności od zastosowania) i różnych formatach, także ceremonialnych, oraz związanym z przeznaczeniem, poziomem dekoracji.

Wzornictwo asyryjskie przejęli PERSOWIE, zarówno w zakresie formy, dekoracji, jak i sposobu użytkowania.

GRECJA

Kultura grecka zapożyczyła wachlarze z Egiptu i już w czasie lat od 1200 do 510 p.n.e. wytwarzano w Grecji wachlarze I typu, czyli ekrany. Wykonywano je ze sztywnych liści z uchwytem w postaci długiego drążka. Używane były zarówno przez kobiety, jak i przez mężczyzn, a noszone przez niewolników.

Zmniejszenie formy notujemy od IV w. p.n.e. Noszone już osobiście, kobiece wachlarze były mniejsze, niż w poprzednich epokach, bogato zdobione i wygodniejsze w użyciu. Tworzywo do ich wyrobu stanowiły, jak w innych krajach, materiały naturalne (liście palmowe, trzcina, słoma itp.). Pióra pojawiają się dopiero w okresie hellenistycznym i wachlarzom z piór często przypisuje się właściwości magiczne.

Oprócz w/w materiałów używa się cienkich (malowanych i złoconych) deseczek, skór oraz tkanin, naciąganych na stelaż. Formą najczęściej spotykaną był wachlarz półkolisty, co znalazło swój wyraz w treści dekoracji ceramiki, oraz opisach, znajdujących się w greckiej literaturze.

RZYM

Kultura starożytnego Rzymu opierała się na wzorach greckich i etruskich, skąd przejęła wzór wachlarza ceremonialnego, osadzonego na długim uchwycie. Wytworzyła też własny rodzaj wachlarza II typu, czyli OGANIACZKI, zwany MUSICARUM (od łacińskiego musicas – mucha), służący do oganiania się od owadów. Początkowo wachlarze z piór miały duże rozmiary i do noszenia ich niezbędni byli niewolnicy. Z czasem ewolucja doprowadziła do ich zmniejszenia i patrycjuszki rzymskie posługiwały się nimi własnoręcznie.

Materiały do wyrobu wachlarzy były analogiczne do greckich. Około IV w. p.n.e. pojawiła się nowa forma małego wachlarza w postaci chorągiewki.

EPOKA CHRZEŚCIJAŃSTWA

Ludność zamieszkująca kraje nad Morzem Śródziemnym, z uwagi na warunki klimatyczne, nadal stosowała różne formy wachlarzy, przejmując wzornictwo starożytności. Do nowych sytuacji wyznaniowych stosuje się jednak zmienioną symbolikę nawet takiego przedmiotu jak wachlarz. Np. w pismach św. Hieronima spotykamy opinię, że wachlarz jest oznaką wstrzemięźliwości. (Świętym HIERONIMOWI i FULGENTIUSOWI przypisuje się zawód rzemieślników wytwarzających wachlarze).

W okresie przedromańskim (zalążki nowego stylu w sztuce), wynaleziono nowe formy wachlarza: kolistą i tarczową, które to formy stają się dominujące przez całe, chrześcijańskie średniowiecze. Używa się wachlarzy w liturgii MSZY ŚWIĘTEJ, a nazywane są: „FLABELLUM” po łacinie, lub „RIPIDION” po grecku, i służą do odpędzania od ołtarza owadów, oraz do podsycania ognia i dymu kadzideł. Z czasem to zastosowanie zanika (od momentu wprowadzenia do użytku kielicha posiadającego pokrywę). W obrządku greckim, diakon przy wyświęceniu na kapłana otrzymywał „HAGION RIPIDION”, czyli „poświęcony wachlarz”, którym powiewał ponad chlebem i winem w czasie Ofiarowania i Komunii Świętej. „Liturgiczne” wachlarze były wykonane szczególnie starannie, z cennych materiałów (srebro, pergamin, kość słoniowa) i bogato dekorowane (często złocone). Piękne okazy takich wachlarzy znajdują się w muzeach włoskich i francuskich.

EUROPA W ŚREDNIOWIECZU (do XIV w.)

Wachlarze tego okresu to zasadniczo przedmioty użytku codziennego o formie typu I, czyli EKRANU. Najczęściej spotykamy wachlarze koliste i tarczowe. Nowość stanowią wachlarze przeznaczone dla chorych. Kolejna fala powodzenia i stosowania wachlarzy związana jest z wyprawami i wojnami krzyżowymi. Widać tu wyraźnie wpływ obyczajów Bliskiego Wschodu. Ornament wachlarza pojawia się w heraldyce. Sam król Ryszard Lwie Serce umieszcza wachlarz w swoim herbie. Za królem podążają inni i np. spotykamy wachlarze we wzorach pieczęci książęcych tego czasu.

CHINY

Od początków państwowości Kraju Środka, czyli od około 1600 roku p.n.e. notuje się wiele kultów religijnych, wierzeń i związanych z nimi legend, dotyczących wachlarza, który był powszechnie stosowanym przedmiotem użytku codziennego, zarówno mężczyzn, jak i kobiet. Sztywne reguły odnośnie kształtu wachlarza i zasad jego używania obowiązywały dwór cesarski i całą strukturę urzędniczą państwa. Przy zachowaniu wszelkich reguł, wachlarz był jednak przedmiotem bardzo pomocnym w obejściu etykiety, gdyż np. zasłaniając nim twarz, można było uniknąć niekończących się, ceremonialnych ukłonów. Innym zastosowaniem praktycznym było posługiwanie się wachlarzem przy karceniu uczniów w szkole, bądź regulowanie przez sędziego na ringu przebiegu zapasów sumo. Oczywiście wachlarze używane do takich czynności musiały być wykonane ze stosownych, mniej lub więcej odpornych, materiałów. Zazwyczaj były one drewniane, pokryte obustronnie laką (czarną i czerwoną), czasem opatrzone napisami, wskazującymi na ich przeznaczenie. Specjalnym rodzajem wachlarzy były „wachlarze wojenne”, wykonane z żelaza lub innych metali, a przeznaczone dla żołnierzy różnej rangi. W kręgu tej kultury występowały również wachlarze ceremonialne, mające odpowiednio większe rozmiary i stosowane m.in. w czasie defilad czy procesji. Wachlarze tego typu miały spełniać funkcje reprezentacyjne i wobec tego były bogato dekorowane.

Poza wymienionymi wyżej materiałami, do produkcji wachlarzy używano: papieru, jedwabiu, piór, drewna, w tym pokrytego laką, liści palmowych, kości słoniowej oraz szczególnie cenionego w Chinach kamienia ozdobnego, jakim był biały nefryt. Uchwyty szczególnie cennych egzemplarzy wykonywano z masy perłowej, srebra i złota. Dekoracje malowane na wachlarzach wywodziły się z sztuki kaligrafii, a kolorystyka była monochromatyczna. Znaczny rozwój tej dziedziny rzemiosła artystycznego nastąpił po przejęciu z Japonii formy wachlarza składanego.

Najbardziej znanym wachlarzem połowy XIX wieku stają się (modne w Europie) chińskie wachlarze „mandarynowe” (inna nazwa: „wachlarze o 1000 twarzach”). Na jedwabną tkaninę naklejano skrawki innych tkanin i wyszywano wzory, które przedstawiały postacie mandarynów w liczbie około stu; twarze były wyrzeźbiane w kości słoniowej, a dłonie, podobno (!), z prawdziwych mandaryńskich paznokci. Strój każdej osoby był odmienny, a stelaż wachlarza wyrabiano z laki, malowanej złotem; ażurowo wycinanej i malowanej kości słoniowej itp.

JAPONIA

Odmienność sztuki japońskiej w interesującym nas temacie, mimo chińskich pierwowzorów, wynika z japońskiego umiłowania natury i związanej z tym elegancji wszelkich wyrobów rzemiosła artystycznego.

Wachlarze dotarły do Japonii poprzez Koreę i zostały artystycznie przetworzone, oraz wzbogacone nowymi kształtami formy ekranu. Stosowano materiały analogiczne do chińskich, lecz dekoracja została rozwinięta poprzez wprowadzenie m.in. rysunków tuszem i reprodukcji drzeworytów, czy też umieszczenie krótkich wierszy HAI-KU. Ciekawostkę stanowi praktyczna okoliczność, polegająca na możliwości zakupu wachlarza niezdobionego (czystego), i wykonania własnoręcznej dekoracji, z przeznaczeniem np. na prezent. Do XV wieku większość technik zdobniczych była monochromatyczna; z czasem zaczęto stosować malowanie akwarelą oraz innymi barwnymi technikami. Około VII wieku Japonia staje się ojczyzną wachlarza składanego. Wynalazkowi temu towarzyszy legenda o parze kłótliwych małżonków, do mieszkania których, wpadł nocą nietoperz. Gdy biedne stworzenie opaliło sobie od lampy skrzydła i upadło na podłogę, podnoszący je mężczyzna zaobserwował w jaki sposób wymienione skrzydła składają się i otwierają. Obserwacja ta posłużyła do sporządzenia wachlarza składanego, którego najstarsze formy nosiły nazwę „KOMORI”, co w języku japońskim oznacza nietoperza.

Rozwój tej formy nastąpił szybko i doprowadził do podziału na formę składaną – BRISÉ – oraz plisowaną. Wzrosło użycie wachlarzy, co spowodowało, powstanie, wytwarzających je, manufaktur, często o wysokim stopniu specjalizacji. Zastosowanie nowego typu wachlarzy było takie samo jak poprzednio; nastąpiło jednak większe ich zróżnicowanie, związane z odmiennością ceremonii, podczas których były używane. O statusie społecznym i majątkowym właściciela wachlarza świadczyły surowce, z jakich został wykonany. Używane były powszechnie i stanowiły nieodłączny atrybut stroju np. samuraja; istotną funkcję spełniały w japońskim teatrze. Wprowadzono nowe, różne techniki zdobienia, stosowano wzorce i specjalizację; powstawały szkoły malarskie, zajmujące się wyłącznie malowaniem wachlarzy. Pojawia się również malarstwo portretowe. Oprócz dekoracji, zmienia się i ulepsza technologia ich wytwarzania. Bogactwu zdobienia towarzyszy zastosowanie drogocennych materiałów (złota, kości słoniowej, kamieni ozdobnych). Wprowadza się technikę inkrustacji i ażuru. Równie bogata, lecz bardziej wysublimowana artystycznie, była technika monochromatycznych malowideł tuszem.

Najbardziej popularna w Chinach i Japonii była odmiana wachlarza składanego typu BRISÉ. Do jego wyrobu stosowano różnorodne materiały a stelaż był z reguły misternie rzeźbiony w drobne ornamenty roślinne, pejzażowe, detale architektoniczne, oraz ludzkie postacie.

Konstrukcja wachlarza „BRISÉ” skłaniała do zastosowania nowinek technologicznych i tworzono wachlarze-zabawki (np. tzw. „łamiące się”), umieszczano na nich przenikające się na przemian i znikające kompozycje, często o tematach erotycznych. Japonia zasłynęła m.in. z sztuki zastosowania w dekoracji wachlarzy metali (miedzi, brązu, srebra i złota), inkrustacji ozdobnymi kamieniami i emalią.

Źródło: http://www.sztuka.pl, Matylda Selwa, 01.07.2000